Kreator stron - łatwe tworzenie stron WWW
SŁOWNIK GWAROWY STAREJ WIŚNIEWKI
W opracowaniu Eugeniusza Drobkiewicza i Bronisława Suchego.
Wstęp
U zarania dziejów naszej wioski nie wiemy jakim słowiańskim narzeczem posługiwali się mieszkańcy w naszej okolicy. Grodzisko w Prochach i osada bagienna opodal Wiśniewki, były we wczesnym średniowieczu zamiennie we władaniu tak Pomorzan jak i Polan.
Z chwilą przyłączenia Krajny do Wielkopolski, na wyniszczone bratobójczymi wojnami tereny wracali do swoich siedzib jej ocalali mieszkańcy, jak również napływali na pustkowia nowi - przedewszystkim Wielkopolanie. Pomorzanie czyli Kaszubi zamieszkujący ziemie za Notecią po Bałtyk - od Odry do Wisły, wywierali durży wpływ na język i obyczaje mieszanej ludności Krajny przez całe tysiąclecie przynależności do Polski. Słowiańskie języki Pomorzan i Polan w wyniku mieszania się ludności wytworzyły na Krajnie liczne formy pośrednie w poszczególnych skupiskach, zależnie od przewagi wpływów.
Późniejsze sadnictwo z zachodu, w przeważającej części niemieckie, spowodowało przenikanie do naszej mowy obcyh wyrazów częściowo z dolno-niemieckiej gwary spokrewnionej z językiem holenderskim. Na przykład: pańtówci - ziemniaki (od gwary niemieckiej tywcie), lub ćrólci - ziemniaki w mundurkach, albo ćrida - syrop z buraków cukrowych.
Postęp w rolnictwie i co za tym idzie, nowe narzędzia i maszyny powodowały przyjmowanie w tej sferze niemieckiego nazewnictwa. – Zwłaszcza że majątki ziemskie w czasach zaboru były głównie w rękach właścicieli niemieckich. To oni w pierwszej kolejności wdrażali nowe osiągnięcia w rolnictwie. Binder – snopowiązałka, aplejger – konna kosiarka, krymer – kultywator, itp. Wymowa tych słów w odmianach ulegała siłą rzeczy naszym normom gramatycznym. Tak więc: biner, z bindrem, bez bindra, bindry, z bindrami, itd. Ciekawe to na przykład że krymrem siy krymrowało, natomiast bindrem siy kojsiyło i aplejgrem tyż siy kojsiyło. Bróna, pług, siywnik zachowały formę zakorzenioną od pokoleń.
Nie znany był pierwotnie na wsi placek . Piekło siy na Gody abo na Wielkanoc czy tyż jaciejś insze świynto: kołołcze, słodcie abo tyż jyno pszynne. Placki przyszły z pańskich, na naszym terenie przedewszystkim niemieckich domów. – Były to więc kuchy.
Niemieckie słownictwo przyjmowało się także w polskich chłopskich rodzinach w naszym rejonie poprzez mieszane małżeństwa. Czasami jedna lub druga strona wprowadzała jednostronny rygor językowy, w praktyce trudny do wyegzekwowania w stu procentach. Toteż poprzez dwujęzyczność powstawły czasem dziwne mieszanki językowe w takich rodzinach. Polska Szkoła i Polski Kościół uczył poprawnej polszczyzny, która z kolei miała także w pływ na słownictwo gwarowe. Duży w pływ na ewolucję potocznego języka miejscowych w ostatnich dziesięcioleciach wywarli powojenni osiedleńcy z różnych regionów Polski i Kresów Wschodnich. B.S.
Komentarz– pewne wyjaśnienia
i podsumowanie
Tak siy u nołs dołwni we Wiśniywce młówiyło, abo tyż gołdało. Młówiynie, to było bardzi po pańsku, a gołdanie, to tak po naszymu, po chłopsku. Tu piszym troche po pańsku troche po chłopsku. Nojpiyrw czym siy łodróżniała ta nasza łod tyj pańsci młowy.
Charakterystyczne w naszym kraju nie tylko na Krajnie że w chłopskiej mowie w słowach zaczynających się samogłoską /o/ np. ojczyzna, obraz, olszyna, wyprzedza ją spółgłoska /ł/ łojczyzna, łobrołz, łolszyna.
Często również po samogłosce /a/ zamienionej na /o/ występuje spółgłoska /ł/ np. obraz – łobrołz, koniarz – kóniołrz, owczarz – łowczołrz, itp.
Natomiast twarde końcówki słów takich jak: Kowalski, aniołki, ostatki, ulegają zmiękczeniu: Kowalsci, aniołci, łostatci.
Samogłoska /e/ często zostaje zastąpiona samogłoską /y/ np. nie – niy, będę – bynde, tępy – tympy, pędzel – pyndzel, itp.
Miękkie /si/ w środku wyrazu z reguły poprzedza samogłoska /j/ np. prosiak – projsiołk, kość – kojść,
cześć – czejść, wieś – wiejś, itp.
Z niektórych wyrazów wypadają tak pojedyńcze spółgłoski jak i samogłoski np. albo – abo,
Wiele jest w wymowie wyjątków, które nie podlegają żadnym normom, porostu w jakiś sposób się przyjęły.
Wyjątki te trudno opisywać. Wystarczy chyba że znaleźć je będzie można w ogólnym słowniku.
********
Słownik nasz z pewnością nie wyczerpuje całego bogactwa naszej wiśniewskiej gwary, która kształtowała się w pewnej izolacji od oficjalnego polskiego języka nie zatracając jednak żywych związków z jego zasadniczym charakterem. Naleciałości i zapożyczenia w naszej gwarze (któremu ulegał również nasz język literacki) pochodziły z większej ilości źródeł. Wpływy języka Kaszubów a także gwary Niemców zpółnocnych landów, ulegały pewnym przekształceniom, przyswajającym je do charakteru języka polskiego. Najbardziej widoczne to jest przy odmianie danego słowa przez przypadki polskiego języka, które zachowane są ściśle w naszej gwarze.
Chociaż słowa ujęte w naszym Słowniku nie wyczerpują całego bogactwa językowego naszej wiśniewsko - krajeńskiej gwary, to chyba dają dość szeroki pogląd na jej charakter i cechy, którymi jest spójna z resztą regionu jak i nieco odmienna.. Można napewno dość łatwo wyodrębnić słowa pochodzenia rodzimego jak i te zapożyczone. Zapożyczenia nie powinny budzić już obecnie w nas kompleksu niższości, ponieważ cały nasz polski język poprzez wieki czerpał ze słownictwa swoich sąsiadów. Tak zresztą dzieje się na całym świecie również obecnie. Pamiętajmy zresztą że słownik powyższy jest już zapisem historycznym, ponieważ nieliczni dziś potrafią tym słownictwem posługiwać się. Obecna potoczna mowa we Wiśniewce ma już inny charakter, - jest przede wszystkim bardziej zbliżona do oficjalnego narodowego języka. Mikrokultury poprzez coraz większą otwartość na świat, ulegają zapomnieniu.. Jedynie od święta lubimy [chyba z pożytkiem dla umysłu i serca] przywoływać czasy które minęły. Dziś w nowych uwarunkowaniach tworzymy wspólnie swoją nową historię, która nas łączy do wspólnego działania i budowania.
B.S
abo niy, - albo nie
ady jo, - jednak tak
angryst, - agrest
antołba - klamka
arfa - rafka do ziemniaków
badejci - kąpielówki
bakalołrz - nauczyciel banołwka ślizgawka,
barołn - baran
bestry - pstry
bie bie - idź idź
bielawa - stawek, wodne polne oczko
bleczeć - płakać
blyrwa - owca
blys, ślypie - oko,
bochenyszek - chlebek
bojoł siy, - bał się
bołba - czapka zimowa
borgować - pożyczać,
borowy - leśniczy
bratnik - piekarnik
brawynda - gaduła, mamrot
broić - dokazywać, psocić
bulka - mała gąska
Busia - babcia
caluści - calutki
chachyć, cieszyń, - kieszeń
chały - gorsze ubrania
chantyrować siy - wygłupiać się nachalnie
chłojpiołszek - chłopczyk
chłójńdy - manta,lannie
choc - chociaż
chochlou - nabierka kuchenna
chruchel - kaszel,
chucio - szybko
drewutnioł - drewutnia
drołbie - drabie, [od woza drabiniastego]
drołbka - drabina
duczek - dukać, ugniatać ziemniaki,[dukanepańtówci
duknąć - dotknąć
dworek - podwórko
dwu latny - dwu letni
dymbczołk - dębczak
dyngować - chłostać [obrzędowo w Wielkanoc]
dynko - denko
dziadzia , stołrek - dziadek
dziepko ,ździebko - troszkę
dziyra - noga [wulg]
dziywci - służące
dziyżka - dzieża
dźriblować - przemyśliwać, kombinować
dźwiyrze - drzwi
dżwiyrtka - furtka
fajfka - fajka , podrostek
faryzejusz - fałszywiec
filiżołnka - filiżanka
wołns - wąs
fórtanić - trwonić
framuga - wnęka w piecu
frechowny - złośliwy , bezczelny
futernioł - futernia
futrować - karmić zwierzęta domowe.
gajor - gąsior
gałąmbek - gołąbek
gdowa - wdowa
glajda - niechlujna
glancować - czyścić na błysk
glołndać - patrzeć [łoglądać]
glynda - glyndziołrz gaduła
[gołdoł byle co]
juszy - uszy
jynczmiónka - jęczmionka
jyno tejle - tylko tyle
jyńzioro - jezioro
jyżdrzać - jeździć
kachle - kafle
kakał - kakao
kalyndołrz - kalendarz
kałdun, kazub - brzuch zwierza
kałter - kocur
kamiyń - kamień
kanka - bańka
kapalusz - kapelusz
kapuściołnka - kapuśniak
kara - taczka
karczunek - zrąbowisko
karmonada - schabowy
kawoł - kawał [ kawoł kawła – określenie typa
– zciejbie to je kawoł kawła]
klajter - psisko
klajtry - kudły
klapać - bajdurzyć
klapot - głośna gaduła
klapotnica - jak wyżej
klapra - wialnia - sortownik
klapy - plotki,
klepołci - drobne pieniądze
klóka - kwoka
klónkrać, przyklónkroł siy - wlec się, przywlókł się
kluk - nosisko
kluka - krówsko
klykrać - paprać
klympa - stara krowa
klyty - ploty
kojbiyta - kobieta
listowy - listonosz
lołla - pała, laska
lołtawica - latawica
lołtkać - biegać [zdrobniale]
lófrować - łazęgować po wsi , po chałupach
lómpy - stare ubrania
lubawe - chude mięso
lulkać - usypiać [dziecko]
lydzci - lejce
lyncuch - łańcuch
łanny - ładny
łapica - łapka na szkodniki
łobdziyrać - obdzierać
łobgarynać - uprzątywać jako tako
łoblec siy - ubrać się
łobleczynie - powłoka
łoblołdra - pas, [część uprzęży]
łobołczyć - obejrzeć
łobrządek - obrządek w gospodarstwie
łobsiekiwać - obkaszać
łobstalować - zamówić
łobuć - ubrać buty
łochrónka - ochronka,przedszkole
łochyndożny - schludny
łochyndożyć - oczyścić
łociełznać - okiełznać
łocienica - okiennica
łodryglować - odryglować
łoglyndy - poznawanie domu panny
na wydaniu, przez zainteresowanego ożenkiem.
łoglyndziny - swatanie
łognaryjoł - zabezpieczenie na starość od spadkobierców
łojdzier - ogier
łojdziyń - ogień
łodziyniołszek - ogienek
mymłać - jeść z niesmakiem
myndojlik - medalik
na - weź to
na kóniec - na końcu
na łostatku - na końcu
na szage - na ukos
na śpiku - na śnie
na wsi - nazewnątrz domu
nachłójńdzić - sprawić lanie
najwer - nochal
najwojlejć - najchętniej , chcieć najbardziej
nałożny - przyzwyczajony
naprzykczóny - natrętny
narzykołcz - narzekający
natrołn - soda
nawidzieć - lubić
nazołd - nazad, z powrotem
niy wiada - nie wiadomo
niydara - niewydarzony, niezdarny, nieudolny
niydbalołk - niedbaluch
niyroba - leń
niywołrtny - psotny, nicpoń
niywyrozumialsci - niewyrozumiały
nojmnik - najemnik
nojpiyrw - najpierw
nołpiyntek - napiętek
nutka - prosiątko
nydzi - komary
panna - narzeczona
pańtówci - ziemniaki
paplot - gaduła
paplotać - mówić po próżnicy
parafioł - parafia
pasisko - pastwisko
pastyrka - pasterka
projsiołk - prosiak
prołwdziwek prawdziwek
propek korek
przednioł izba główna izba, gościnna
przefurtojlył roztrwonił
przejcie przecierz
przewrojciołn przewrotnik
psiarnioł psiarnia
psiarstwo byleco, paskudztwo
purchwa pluskwa
puszołrek uprząż [półszor]
puta indyczka
pyda korbacz, rózga, rzemień do karania
pypcie wykluwające się ptasie piórka
pyrda trzpiotek dziewcze
pyrz, pyrzyskoperz, pole zaperzone
pyzy wydatne policzki
rannoł jedza śniadanie
rapucha ropucha
reblować pruć dzianinę
repeciadło maszynagrat
repejciołn hałaśliwy i przewrotny, przewrotna
repetować hałasować
rojbrować broić, psocić, hałasować
rołba maciora
rozdrucać rozrzucać
rozkópy osobno
różdżkołrz różdżkarz
ruchać,ruszać [zaruchać chleb-zaczynić ciasto]
ruczka niski stołeczek
rydel szpadel, sztychówka, daszek czapki
rzołdcie , krupnik
sapa katar
sieciyra siekiera
sieciyrzyskotrzonek siekiery
szejwiec szewc
szkalowaćnapominać, dawać reprymendę, oczerniać
szlórac powłóczyć nogami
szmaciołrz szmaciarz
sznófrować przeszukiwać komuś
sznytka pajda
szojndy nosidła
szołkólada czekolada
szpołk niewidzialnestraszydło
szpołrować oszczędzać
szpotawy koślawy
szpókować straszyć
z ukrycia
szpyrka skwarka
szpyta noga [pogarliwie]
sztaplowaćukładać deski
sztyga kopa
sztyry cztery
szwama gąbka
szwargotkatrzpiotka , szybko mówiąca
szyber zasuwa
szypa łopata
śklamorzyć narzekać, lamentować
śklołnka szklanka
śklołrz szklarz
śliwczołnk śliwa
śloł uprząż
ślołrz,siedlołrz- rymarz
śmiychowisko ubaw
z błaznem
śpik ,na śpiku sen,we śnie
śpinka spinka
śrybło srebro
świniarnioł świniarnia
świyntyjołnci porzeczki
wiejldzi wielki iduży
wiołnyszek wianuszek
wiyńźidłó robotana drutach
wiyrcidło wiertło
wincewe,wieńcowe, polowe, lub budowlane
wołnchołl wąchał
wózik wózek
wprzódy, piyrwy dawniej
wspóminci wspominki
wybołczyć wybaczyć
wychodek ustępw obejściu
wyćwiyrzać stalecoś nowego wymyślać
wygarynać wygarniać
wyglołndać wyglądać wypatrywać
wymbórek wiadro
wyndrus wędrowiec
wypóminci listopadowe modlitwy zazmarłych,
także przykre wymówki
wyszci górki, czubki drzew
wyszołrać wyszorować\
2
chwatci - szybki,zręczny
chwiyłka - chwilka
chyndorzyć - czyścić od chędogi
chyrlołk - mizerota, chuchro
ciejlołk - cielak
cierzynka - kierzanka do masła
ciojter - pies,samiec
ciołbasa - kiełbasa
ciskać - rzucać
ciusiek - piesek
ciydziym, ciym - wciąż, stale, zawsze
ciyrnisko - ściernisko
cołckać siy, - łasić się, przedobrzać robote
cołcko - cacko
cołcko z dziurkoł– coś fikuśnego, nieokreślonego,
cołl - cal
cybula - cebula
cychować - znaczyć
cycołk - mamin synek
cygołn - cygan
czołrnina - czarna polewka
czuć - słyszeć
czwara, co tam czwarzysz, - lekcewarząco opracy.
ćrida - syrop z buraków cykrowych
ćrólci - ziemniaki w mundurkach
ćwierć - sąsiek w stodole
ćwierć drudzi -- kwadrans po pierwszej.
ćwikła - burak
do dóm - do domu [idziym do dóm]
dołdek - dziadek
dołlizna - polne obniżenie
dołyszek - dołeczek
dorna - darń
dóma - w domu
drap, drap - biegiem [rozkazująco]
drewniołk - drewniak na nogi
gniywalsci - obrażalski
gnojówa - gnojówka
gnołt - gnat, kość
gołdać - mówić
gołrnyszek - garnuszek
gorzci - gorzki
grable - grabie
grajytka - instrument muzyczny
gris - kaszka manna
grołbrować - kultywatorować
grołcz - gracz
grołpa - garnek kuchenny
grołśka - zabawka
gulołk - indor
guła - indyczka
guzdrać się - przedłużać robote lub ubieranie
guźlić - zawiązywaćna węzły
gymba - gęba
hakać - pracować motyką handlołrz handlarz
herwetus - rwetes
huśtołwka - huśtawka
iglaty - iglasty
inakszy, inszy - inny
istny - ten októrym mowa
izdebka - pokoik
jabczołnka - jabłonka
jajóda - jajecznica
jałcha, gnojówa - gnojówka
jarmuż - szczaw
jaż - aż
je - jest
jedza - jadło
jejych - ich
jołrka - jare zboże, tegoroczna owca lub jałówka.
jópa ,jopa kurtka
kole - koło [łóni stojejli kole woza]
kolybać - kołysać
kołek - kołowrotek
koło - rower
kołołcz - kołacz
kołowrotny - zwariowany
kopla - ogrodzone pastwisko,
kopołnka - drewniane drążone podłużne naczynie
korpołl - brukiew
kożden, kożdy - każdy
kóniarnioł, stajnioł - stajnia
kószka - słomiany ul
krowiarnioł, łobora - obora
krojwiyniec - obornik
króś - mały człowieczek
krótci - krótki
krówsci - krowi
kruszczołnka - grusza
kruzlowaty - kędzierzawy
kryńciołek - bąk, zabawka
krzejśniołczka - chrześnica
kubaba - liście bobkowe
kuczor - powożący zaprzęgiem konnym
kuderajstwo - kiepskie zagracone gospodarstwo
kudrołrz - kiepski nie uporządkowany gospodarz
kupać - kupować
kurołk - kogut
kwakać - [co tam kwakołsz] lekceważąco o czyjeś pracy
kwołrta - naczynie do picia wody
labach - większy chłopak
latojsi - tegoroczny
latojś - w tym roku
leberka - wątrobianka pasztetówka
lemka, jagle - jagnię
letci - lekki
łokówita - denaturat
łokrzódek - miękkiśrodek chleba
łokulołry - okulary
łonegdaj - onegdaj , trochę dalej niż wczoraj
łorołnka - z orane pole
łoskóma - apetyt na coś
łostać siy - zostać się
łostrzerzynie - ostzeżenie
łoszkaradzić - uszkodzić
łośliźniynty - oślizgły
łozełgany - zakłamany
łoziymbniynty - zaziębiony
łożyniaty - ożeniony
łóna , łón - ona, on
łyskać siy - błyskać
madrac - materac
malci - farbki
manygować - leniuchować, marnować czas
maryjołnka - majeranek
maślołk - maślak
mączasty - mączny
miech - worek
mita - kopiec na okopowe
miykciejszy - bardziej miękki
Miymcy,miymiecci - Niemcy, niemiecki
miynso - mięso
miyntci - miękki
mlyć - mleć
mojdzie - drożdże
mojoł moja
mojska - zacierka
mudzić - zajmować komuś czas, przeszkadzać
mulołrz - murarz
murzyć - czernić
mustro - wzorzec
pastyrz - pasterz
patanek - laczek
patejlnioł - patelnia
pazgryta - niezguła, niezdara
piechty - pieszo
piecołrz - zdun
pilować - pilnować
pindejlek - woreczek
piołszczaty - piaskowy
piszczołka - piszczałka
piyrszy, drudzi, trzejci, czwołrty
piyrwu - dawniej
plotka - wstążka, kokardka
pluta - kałuża
plyndzry - placki ziemniaczane
po kryjamu - po kryjomu
pochowa - pogrzeb
pochwołlić - pochwalić
podeszew - podeszwa
podglołndołcze - nieproszeni goście weselni
podłogónica - częśćuprzęży
podszrajbować - podpisać
pokołrbiać - przedrzeźniać
poltrować - "polter" obyczajowe tłuczenie szkieł przed domem weselnym,
połrka - parka
poodpołudek - drugie śniadanie
portci - spodnie
portmonejka - portmonetka
posmaka - posmakunek
posoba - sufit
posołg - posag
poszczyńścić - zamiast „Dzień dobry” „Szczęść Boże”
pódź sa jyno - chodź no tu
pószwa - poszwa
siepkaowieczka
siołdy grzędy
skarup skorupa
sklep piwnica
sknyrny skąpy
skórcz szpak
skrzyczka skwarka
słonyszko słoneczko
smaka apetyt, smak
smarowidło do chleba, do woza , itp.
smarzónka smarzone mięso
smyntołrz cmentarz
snątci płytki
snukać cerować
sojwiyrzojlić wygłupiać się
sojwiyrzoł wygłupiacz
soł są
sołr koziołsarny
społrczysko sparczysko, bagnisko
społsać spasać
spotrzebować zużyć
spotrzebowany zużyty
sprosny bezczelny
srodze, srogo groźnie, ostro, mocno [srogoł zima – ostra zima]
statci naczynia kuchenne
stegna ścieżka ,miedza
stołek siedzisko,krzesło
stołrek dziadek
strónić boczyć, odrzucać, optować zaczymś, zakimś.
suciynka sukienka
suć sypać
syrwołtka serwatka
szablołk fasola
szczupołk szczupak
szczyrbołl szczerbaty
świyrczyna drewno świerk
tabaciyra tabakiera
tamtyndy tamtędy
tej, tedy wtedy, wówczas
terejśnioł czereśnia
tołrfowisko torfowisko
torybka,torebka
tómporek toporek
tómporzysko toporzysko
trajkołcz gaduła
trajkotać szybko i dużo mówić
trejśnioł słodkoł jagodziołnka ,czereśnia
trołna trumna
troty trociny
trumniołrz trumniarz
trusiek, - truści królik, króliki
trzebno trzeba
tupkać stąpkać
tutka papierowa torebka
tyrać ciężko pracować
upolować uwiązać krowę na pastwiskuna długim łańcuchu
uskrómić poskromić
ustrónić sprzątnąć , zabić
uszpołrować zaoszczędzić
uśniynty śpiący
utrołpiynie utrapienie
wadzić siy spierać
weci słoiki Weka
wej tam popatrz tam
wej, wej gu zobacz go;
westka kamizelka
weznoł zabiorą
weznoł gu zabiorą go
wiąźć, robićna drutach
wieczerzoł wieczerza
wytykać powiedzieć komuś przykrą prawdę
zabołczyć zapomnieć
zawdy zawsze
zbołnyszek dzbanuszek
zdołrta zdarta darń
zebuć zdjąć buty
zeszkaradzić , zeszpecić
zgniyły, zgniyloch leń
zgrołbci zgrabki liści lub kłosów na ściernisku.
zlyść zejść
zmarnota strata czegoś
zmówiny finał swatów spotkanie pary
zniszczota zniszczenie czegoś
zołkónnica zakonnica
zołrgować gromadzić
zymlyć przemielić
żołga - piła
żołgowiny trociny
żołl żal......
.
Kreator stron - łatwe tworzenie stron WWW